Τοξικές Σχέσεις: Χαρακτηριστικά, Επιπτώσεις και Τρόποι Αντιμετώπισης

Λεωνίδας Παναγιώτου | 5/3/2025

Λέξεις - κλειδιά: τοξικές σχέσεις, ανθεκτικότητα, αυτοεκτίμηση, χειριστική συμπεριφορά

Οι ανθρώπινες σχέσεις αποτελούν θεμελιώδες στοιχείο της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης και ευημερίας. Ωστόσο, δεν είναι όλες οι σχέσεις υγιείς και υποστηρικτικές. Οι τοξικές σχέσεις χαρακτηρίζονται από δυσλειτουργικές δυναμικές που επηρεάζουν αρνητικά την ψυχική και σωματική υγεία των εμπλεκόμενων ατόμων (Forward, 2002).

Χαρακτηριστικά των Τοξικών Σχέσεων

Οι τοξικές σχέσεις χαρακτηρίζονται από μοτίβα συμπεριφορών που υπονομεύουν την αυτοεκτίμηση, δημιουργούν συναισθηματική εξάντληση και εμποδίζουν την προσωπική ανάπτυξη (Glass, 1995). Με βάση τη βιβλιογραφία, μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν των τοξικών σχέσεων είναι:

• Η Συναισθηματική Καταπίεση όπου ο ένας σύντροφος επιδιώκει να ελέγχει και να χειραγωγεί τον άλλον μέσω ψυχολογικής πίεσης και ενοχών (Craig & Dunn, 2013).
• Η Έλλειψη Εμπιστοσύνης που εκφράζεται με συχνές κατηγορίες, ζήλια και ανάγκη για διαρκή επιβεβαίωση δημιουργούν ανασφάλεια στη σχέση (Miller, 2012).
• Η Χειριστική Συμπεριφορά όπως η ενοχοποίηση, το gaslighting (ψυχολογικός χειρισμός) και η διαστρέβλωση της πραγματικότητας μέσω των οποίων οι τοξικοί σύντροφοι προσπαθούν να διατηρήσουν τον έλεγχο (Stern, 2007).
• Η Απομόνωση από Κοινωνικές Σχέσεις όπου αποτελεί ένα συχνό μοτίβο στις τοξικές σχέσεις είναι η απομάκρυνση του ατόμου από φίλους, οικογένεια και υποστηρικτικά δίκτυα (Forward, 2002).

Επιπτώσεις των Τοξικών Σχέσεων στην Ψυχική Υγεία

Με βάση τους Dutton & Painter (1993), η μακροχρόνια εμπλοκή σε τοξικές σχέσεις μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική υγεία. Ορισμένες από τις κυριότερες συνέπειες περιλαμβάνουν:

• Το Αυξημένο Άγχος και Κατάθλιψη καθότι τα άτομα σε τοξικές σχέσεις παρουσιάζουν υψηλότερα επίπεδα στρες και είναι πιο επιρρεπή σε συμπτώματα κατάθλιψης (Hammen, 2006).
• Η Μειωμένη Αυτοεκτίμηση λόγω συνεχούς αμφισβήτησης και η υποτίμησης από έναν τοξικό σύντροφο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μειώνουν την αυτοπεποίθηση και την αίσθηση προσωπικής αξίας (Rosenberg, 1965).
• Η Συναισθηματική και Σωματική Εξάντληση μέσω των συνεχών συγκρούσεων και συναισθηματικής καταπίεσης που οδηγούν σε κόπωση και έλλειψη κινήτρων για προσωπική εξέλιξη (Craig & Dunn, 2013).

Τρόποι Αντιμετώπισης των Τοξικών Σχέσεων

Ο Forward (2002) αναφέρει πως η αναγνώριση και η αντιμετώπιση μιας τοξικής σχέσης απαιτεί αυτογνωσία, υποστήριξη και στρατηγικές ενδυνάμωσης. Κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί με βασικούς τρόπους διαχείρισης όπως για παράδειγμα η αναγνώριση και αποδοχή του προβλήματος. Κάτι τέτοιο αποτελεί συνήθως το πρώτο βήμα για την έξοδο από μια τοξική σχέση είναι η συνειδητοποίηση ότι η σχέση δεν είναι υγιής. Επίσης, η ψυχοεκπαίδευση και η κατανόηση των μοτίβων τοξικής συμπεριφοράς βοηθούν το άτομο να αναγνωρίσει το πρόβλημα (Stern, 2007). Επιπροσθέτως, η θέσπιση ορίων και διεκδικητική συμπεριφορά είναι τρόπος αντιμετώπισης καθότι η εκμάθηση διεκδικητικής συμπεριφοράς (assertiveness) βοηθά το άτομο να θέτει υγιή όρια και να προστατεύει τον εαυτό του από κακοποιητικές συμπεριφορές (Lazarus & Folkman, 1984).

Η αναζήτηση υποστήριξης ως τρόπος αντιμετώπισης π.χ. από φίλους, οικογένεια ή επαγγελματίες ψυχικής υγείας είναι κρίσιμη για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων μιας τοξικής σχέσης (Dutton & Painter, 1993).

Κάποια θεραπευτική παρέμβαση θα μπορούσε να είναι στρατηγική κίνηση αντιμετώπισης με τη γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία (CBT) αλλά και τη θεραπεία σχήματος (schema therapy) να έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές στη διαχείριση των συνεπειών μιας τοξικής σχέσης. Αυτές οι παρεμβάσεις μπορούν να βοηθήσουν το άτομο να αναπτύξει υγιείς σχέσεις στο μέλλον (Young et al., 2003).

Συμπεράσματα

Οι τοξικές σχέσεις μπορούν να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική υγεία των εμπλεκόμενων ατόμων με την έγκαιρη αναγνώριση των προβληματικών μοτίβων να αποτελούν βασικό βήμα για την έξοδο από μια επιβλαβή σχέση. Μέσω θεραπευτικής παρέμβασης το άτομο μπορεί να ενισχύσει την ανθεκτικότητα του και να βοηθήσει στην ανάπτυξη υγιών και ισορροπημένων σχέσεων στο μέλλον.

Πηγές

1. Craig, G., & Dunn, W. (2013). Understanding Human Development. Pearson.
2. Dutton, D. G., & Painter, S. L. (1993). Emotional attachments in abusive relationships: A test of traumatic bonding theory. Violence and Victims, 8(2), 105-120.
3. Forward, S. (2002). Emotional Blackmail: When the People in Your Life Use Fear, Obligation, and Guilt to Manipulate You. Harper Collins.
4. Glass, L. (1995). Toxic People: 10 Ways of Dealing with People Who Make Your Life Miserable. St. Martin’s Press.
5. Hammen, C. (2006). Stress generation in depression: Reflections on experiences, enduring vulnerabilities, and opportunities to enhance resilience. Journal of Clinical Psychology, 62(9), 1065-1082.
6. Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1984). Stress, Appraisal, and Coping. Springer.
7. Miller, A. (2012). The Drama of the Gifted Child: The Search for the True Self. Basic Books.
8. Rosenberg, M. (1965). Society and the Adolescent Self-Image. Princeton University Press.
9. Stern, R. (2007). The Gaslight Effect: How to Spot and Survive the Hidden Manipulation Others Use to Control Your Life. Harmony Books.
10. Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema Therapy: A Practitioner’s Guide. Guilford Press.